Башоратчи ит (Детектив ҳикоя)

Муаллиф - Гилберт Кит Честертон

– Ҳа – деди Браун Ота. – Мен итларни яхши кўраман. Аммо одамлар қадимдан бу жониворларни илоҳийлаштириб келганини сира ҳазм қила олмайман.

Руҳоний Феннес исмли ёш йигит билан гаплашаётганди. Йигит унга бир неча дақиқа ҳайратланиб қараб турди. Кейин жилмайди.

– Нимани назарда тутаётганингизни тушундим – деди. – Сизга одамлар итларни илоҳга айлантириб қўйгани ёқмайди. Шундайми, Ота? Лекин мен баъзан итлар биздан кўра кўпроқ нарсани билади деб ўйлаб қоламан.

Руҳоний индамай, оёғи остида ётган катта қора итни бошидан туртди.

– Аслида – деди Феннес ҳаяжонланиб. – Мен сизга айтиб бермоқчи бўлган жиноят ишида итнинг ўрни бошқача.

Йигит чўнтагидан газета чиқариб Браун Отага кўрсатди.

– Манави мақолада ҳаммаси батафсил ёзилган.

Йоркшир графлигидаги Кранстон шаҳарчасида содир бўлган даҳшатли воқеалар сирли ҳикояга ўхшайди. Қотиллик қандай ва нима билан содир этилганини тушунтириб бериш мушкул. Полковник Дрюс ёзги шийпонда ўтирганида орқасидан пичоқланган. Шийпонга фақат битта эшикдан кириш мумкин. Гувоҳларнинг кўрсатмасига қараганда қотиллик содир бўлган пайтда шийпонга ҳеч ким кирмаган.

Полковникнинг котиби Патрик Флойд қотиллик вақтида нарвонга чиқиб дарахтларни қайчи билан бутаётган бўлган. Бу нуқтадан бутун боғни кўрса бўлади. Дрюснинг қизи Жанет эса бу пайтда айвонда эди. Қиз ҳам уйга ҳеч ким кирмаганини тасдиқлади. Яна битта гувоҳ Доналд Дрюс, отаси ўлдирилган вақтда ўз ётоқхонасининг деразасидан боғни томоша қилиб ўтирган.

Қолган икки гувоҳ, доктор Валентин ҳамда полковникнинг адвокати Обрей Трейлнинг кўрсатмалари ҳам бошқа гувоҳларникига мос келяпти.

Кундузги соат 3:30 да Жанет Дрюс шийпонга кириб отасидан – Чой олиб келайми? – деб сўрайди. Полковник чой ичмаслигини, адвокати жаноб Трейлни кутиб ўтирганини айтади. Қиз шийпондан чиқиб келаётганида, боғдаги йўлакда адвокат Трейлни учратади. Адвокат полковникнинг олдига киради ва ярим соатдан сўнг қайтиб чиқади. Гувоҳлар Дрюснинг шахсан ўзи адвокати билан хайрлашаётганини кўришган.

Полковник Дрюс бир кун аввал уйга кеч қайтган ўғли Доналддан жаҳли чиқиб юрган бўлса ҳам ўша куни кайфияти яхши бўлган. Меҳмонга келган икки жиянини ҳам илиқ кутиб олган. Бу икки йигит амакилари ўлдирилган пайтда сайр қилаётган бўлган.

Адвокат кетганидан ўн дақиқа ўтгач, жанет Дрюс дадасидан хабар олиш учун яна шийпонга киради ва полда ўлиб ётган отасини кўради. Унинг оқ плаши қип-қизил қонга бўялганди...

Браун Ота мақолани диққат билан ўқиб чиқди.

– Демак полковник ўша куни оқ плашда бўлган? – деди бироз ўйланиб тургач.

– Худди шундай – тасдиқлади Феннес. – Полковник тропик мамлакатларда яшагани боис оқ плаш кийиб юришга одатланган. Мен ўзим ҳеч нарсани кўрмадим. Қотиллик содир бўлганида мен полковникнинг икки жияни билан сайр қилаётгандим. Мен сизга айтган ит ҳам биз билан бирга эди.

– Адвокат ҳақида нима биласан? – деб сўради Браун Ота.

Феннес бироз жимиб қолди-да жиддийлик билан гап бошлади.

– Трейл ўзгача инсон. Яхши кийинади аммо бироз асабий. Доим бўйинбоғини у ёқдан бу ёққа ўйнатаверади.

Йигит яна тўхтаб қолди.

– Нима бўлганда ҳам ўша ит қотил кимлигини билади. Бунга ишончим комил – деб қўшимча қилди.

Руҳонийни ит ҳақидаги гаплар қизиқтирмаётгандек эди. Браун Ота одамлар ҳақида кўпроқ билишни истарди.

– Сен ўзи Кранстонга Доналд Дрюсни кўргани бормаганмидинг? У сен билан сайр қилмадими?

– Йўқ – деб жилмайди Феннес. – Доналд озгина ёввойироқ. Кечаси санғиб юради-да, тушгача ухлайди. Мен бир пайтлар Ҳиндистонда ҳарбий зобит бўлган Доналднинг икки амакиваччаси билан бирга сайр қилдим. Каттаси Герберт Дрюс фақат отлар ҳақида гапирди. Кичкинаси Гарри эса ўзининг Монте Карлодаги омадсизлигидан нолиди. Қиморда пул ютқазган экан.

– Тушунарли – деди руҳоний. – Энди ит ҳақида гапирчи. Бу кучукнинг қандай каромати бор экан?

– Манави итга ўхшайди – Феннес Браун Отанинг оёғи остидаги кучукка ишора қилди. – Итга ишониш тўғри эмас деб айтгандингиз. Бироқ мен ўша кучукнинг ўзгача ҳислати борлигига ишонаман. Унинг исми Нокс. Герберт Дрюс, унинг укаси Гарри ва мен Нокс билан бирга қирғоқда сайр қилдик. Полковникнинг ёзги уйи денгизга яқин. Уйни орқасида айланиб юриб денгиз яқинидаги қоятош олдидан ўтдик. Бу қоятош “Қисмат қоятоши” деб аталади. Қоятош олдидан ўтишимиз билан, даҳшатли нимадир содир бўлганини ҳис қилдим. Мен Гербертнинг орқасидан кетиб борардим. Гарри эса шийпоннинг орқасидаги яшил тўсиқ остида тўхтаб сигарета тутатди. Биз ундан соат неча бўлганини сўрадик. Гарри соатига қараб вақтни айтди. Герберт иккимиз озгина узоқроққа юрдик. Соҳилга бориб денгизга қараб таёқчалар отдик. Шу пайт ғалати воқеа содир бўлди. Герберт таёқчасини денгизга отганида Нокс югуриб бориб таёқчани тишлаб олиб келди. Кейин ортимиздан келган Гарри ҳам таёқчасини денгизга отди. Ит таёқчани олиб келиш учун денгизга югурди. Сувга шўнғиб таёқчани излади. Шу пайт бирдан тўхтаб атрофга алади-да тезлик билан олдимизга югуриб келди. Қаршимизда ўтириб олиб инграй бошлади. Овози қўрқинчли эди. Биз ҳайратланиб Ноксга қараб қолдик. Ит инграётган маҳал аёл кишининг чинқириғи эшитилди. Бу овоз шийпонда отасининг жасадини топган Жанет Дрюсники эди.

Феннес тўхтаб қолди.

– Ит ҳаммасини билади – деди ниҳоят. – Чунки Нокс айнан полковник ўлдирилган пайтда денгиздан чиқиб инграшни бошлади.

– Кейин нима бўлди? – деб сўради Браун Ота.

– Биз ёзги уйга қайтдик. Боғда адвокатни кўрдик. Уни кўрган ит қаттиқ хуриб жаноб Трейлга ташланиб қолди. Адвокат қочиб кетди. Эҳтимол Нокс уни қотил деб ўйлагандир.

Браун Ота ўрнидан туриб кетди. Унинг юзи ғазабдан қизариб кетганди.

– Демак ўша кўппак қотил кимлигини билади-а?! – деб жаҳл билан бақирди. – Сен аҳмоқ Нокс адвокатни қотил деб ҳисоблайди демоқчимисан?

Феннес руҳонийнинг асабийлашаётганидан ажабланди. Бир неча дақиқа индамай турди.

– Сизга нима бўлди, Ота? – деб сўради. – Мен нима қилдим?

Браун Ота қилган ишидан ҳижолат тортди.

– Кечирасан, болам – деди бироз кўнгли юмшаб. – Эҳтиросга берилиб, қизишиб кетдим. Илтимос мени кечир, ўғлим. Энди мена кейин нима бўлганини айт.

– Сиз бу итда сирли ҳислат борлигига ишонмаслигингиз мумкин – деди йигит. – Аммо Нокснинг ўзини тутиши ғалати. Аввал эгаси ўлганини сезгандек ингради, кейин адвокатни кўриши билан унга ташланди. Сизнингча бу ҳеч нарсани англатмайдими?

Руҳоний ҳеч нарса демади.

– Трейл жуда ғалати одам – давом этди Феннес. – Асабийлашганидан доим бўйинбоғини ўйнайди. Бу мени ўйлантириб қўйди. Полиция ёзги уйдаги ҳаммани тинтиб кўрди аммо ҳеч кимдан қотиллик қуроли топилмади. Мен адвокатнинг бўйнидаги тўғноғич қотиллик қуроли эмасмикан деб ўйлаб қолдим.

Браун Ота бош чайқади.

– Эҳа – деди ўйчан ҳолда. – Қотиллик қуроли. Бу ҳақида яна бошқа таҳминларинг борми?

– Гарри Дрюсда баъзи фикрлар бор. Ҳиндистон полициясида ишлагани сабаб тергов ишларида анчагина тажрибага эга. Жуда ақлли йигит. Қандайдир қоидабузарлик қилгани учун полициядаги ишидан ҳайдалган. У ҳам ит ҳақидаги фикримга қўшилмади. Айтишича итнинг ириллаши ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас экан.

– Бу борада Гарри ҳақ – деди руҳоний.

Хонада бироз жимлик ҳукм сурди. Браун Ота ўйланиб турди-да, кейин Феннесга қаради.

– Адвокат – деди. – Ўша куни полковник шийпонга Трейлни нега чақирди?

– Полковник Дрюс васиятномасини ўзгартирмоқчи бўлган экан.

– Хўш, ўзгартирибдими?

– Ҳа. Дрюс ўғли Доналддан хафа эди. Шу боис қизи Жанетга акасига нисбатан кўпроқ бойликни мерос қилиб қолдирди.

– Демак Жанет Дрюс отасининг ўлимидан кўпроқ манфаат кўрди.

– Эй Худойим! Руҳоний Ота, сиз нимани тазарда тутяпсиз?

– Қиз доктор Валентинга турмушга чиқмоқчими?

– Менимча шундай. Улар бир бирини севади.

– Доктор доим ўзи билан тиббий жиҳозлар солинган сумкасини олиб юради. Бундай сумкада кўплаб совуқ қуроллар бўлади, шундайми?

– Айтмоқчисизки қотил...

– Қотилликни ким қилганини аниқлаш қийин эмас. Уни қандай амалга оширишганини билиш муаммо. Полковник Дрюс фақат битта эшикдан кириладиган шийпонда ўтирган. Уйга ҳеч ким кирмаганини гувоҳлар тасдиқлаяпти.

– Бирор таҳминингиз борми? – деб сўради Феннес. – Бундай жиноятларни очишда анча тажрибангиз бор.

– Ҳозирча бирор нарса айта олмайман – деб бош чайқади руҳоний. – Мени дўстинг Гарри Дрюс қизиқтириб қўйди. У ҳозир нима қилаётганини аниқлаб бера оласанми?

– Албатта. Эртага яна ўша уйга бораман. Қайтиб келсам, нима бўлганини сизга айтиб бераман.

Уч кундан сўнг Феннес руҳонийнинг уйига ташриф буюрди. Хонага кирган йигитнинг ҳаяжондан ранги оқариб кетганди.

– Гарри Дрюс ўз жонига қасд қилибди! – деди.

Браун Ота бу хабарни эшитиб ҳайратланмади.

– Шундай бўлишини кутганмидингиз? – деб сўради Феннес.

– Таҳмин қилгандим – деди руҳоний маъюс ҳолда. – Бу йигит мени ҳавотирга солиб қўйди. Шу сабаб сендан Гарри Дрюс нима қилаётганини билиб беришингни сўрагандим.

– Мен Гаррининг жасадини топдим – деди Феннес ғамгин бўлиб. – Боғдаги йўлакдан юриб кетаётганимда ғалати туйғуни ҳис қилдим. Атрофга қарадим, ҳаммаси яхшидек кўринди.Бироқ яхшилаб разм солгач, “Қисмат қоятоши” жойида йўқлигини кўрдим. Кўнглим ёмон нарсани сезди. Боғдан югуриб чиқиб денгиз томон ошиқдим. Қирғоқга етиб келганимда Гарри Дрюс қоятош остида ётарди. Жасад ёнидаги қумда “Қисмат қоятоши” аҳмоқни босиб қолди деб ёзиб қўйилганди...

– Қотил ана шу Гарри Дрюс бўлган – деди Браун Ота. – Ҳаммасига полковникнинг янги васиятномаси сабаб. Гарри Дрюс менга катта бойлик қолади деб ўйлаган. Жиян амакисининг ўғлидан ранжиганини биларди. Шу боис ўзича Доналднинг улуши менга қолади деб таҳмин қилган.

Руҳоний бироз тўхтаб, яна давом этди.

– Гарри Дрюс оғир аҳволда эди. Дастлаб Ҳиндистонда полициядаги ишидан, сўнгра Монте Карлода пулларидан айрилади. Жиян пул учун ўз амакисини ўлдирди. Амакиси унга ҳеч нарса қолдирмаганини билгач эса, виждон азобида ўз жонига қасд қилди.

– Аммо Гарри қотилликни қандай амалга оширганини билмаймиз – деди Феннес.

– Ҳозир сенга айтаман, қандай қилганини – деди руҳоний.

– Сиз! – деб бақирди йигит. – Сиз у ерда бўлмагансиз-ку! У ердаги одамларни ҳам билмайсиз. Шундай экан қандай қилиб бу жумбоқни тагига етдингиз?

Браун Ота ўрнидан туриб кетди.

– Ҳа, албатта! Ит мендан кўра кўпроқ билади! Сен воқеани тўғри идрок қила олмаяпсан.

– Сиз эса ит ҳақида оғиз очишим билан жаҳлингиз чиқиб кетади.

– Ит жумбоқни ечишда ёрдам беради – деди Браун Ота вазиятни юмшатишга уриниб. – Лекин итга ҳайвон сифатида қарашинг керак. Итларда ҳеч қандай башорат қила оладиган хусусият йўқ. Сен полковникнинг ўлимидан хабар топгани учун Нокс соҳилда инграган деб ўйлаяпсан. Бундан ташқари адвокатга қараб ириллагани учун Трейлни қотил деб ҳисоблаяпсан. Аммо бу унчалик ҳам тўғри фикр эмас.

– Лекин ҳаммаси айнан шундай содир бўлди-ку! – деди Феннес ўжарлик билан.

– Сен шундай деб ўйлаяпсан – деди руҳоний. Ҳаммаси сен тасаввур қилаётганингдан осонроқ. Сен итни сирли бошоратчига айлантириб қўйдинг. Аммо ит башоратчи эмас – шанчаки ҳайвон ҳолос.

– Унда сиз бу ҳолатни қандай изоҳлайсиз?

– Трейл асабий одам. Буни ўзинг айтгандинг. Адвокат доим бўйинбоғини ўйнашини ҳам гапирганинг ёдингдами? Итларнинг асабий одамларни ёқтирмаслиги исботланган. Трейл эса итдан қўрққанлиги сабаб қочиб кетган. Буни ҳеч қандай сирли томони ҳам, қотилликка умуман алоқаси ҳам йўқ.

Феннес нимадир демоқчи бўлди-ю, фикридан қайтиб индамади.

– Энди соҳилдаги воқеага қайтсак – давом этди Браун Ота. – Нокснинг ўзини бундай тутишиинг ўзига хос сабаби бор. Нокс таёқчани топа олмагани учун соҳилга келиб инграган.

– Нега таёқчани топа олмади? – деб сўради Феннес сабрсизлик билан.

– Чунки таёқча сувга чўкиб кетган. Бу оддий таёқча бўлмаган, унга ханжар солинган. Айнан ана шу таёқча қотиллик қуроли эди. Гарри Дрюс ундан қутилишнинг ақлли усулини ўйлаб топган.

– Ханжар солинган таёқча – деди Феннес секингина. – Энди тушуняпман. Аммо Гарри Дрюс қандай қилиб амакисини ўлдирган?

– Биз икки муҳим нарсани ёдга олишимиз керак. Биринчиси қотиллик ёзги уйда содир этилган. Иккинчиси полковник оқ плашда бўлган.

– Давом этинг.

– Қотил бу ишни қандай қилганига ҳеч кимнинг ақли етмайди. Зеро шийпоннинг фақат битта эшиги бор. Гувоҳлар уйга ҳеч ким кирмаганини тасдиқлаяпти. Улар тўғри айтишган. Қотиллик пайти ичкарига ҳеч ким бўлмаган. Гарри Дрюсга уйга киришнинг кераги ҳам бўлмаган.

– Нимани назарда тутяпсиз?

– Шийпон одатда асосан юпқа ёғочдан қурилади. Ёғочлар орасида ёриқлар бўлади, шундайми? Гарри Дрюс шийпоннинг орқасидаги яшил тўсиқ остида тўхтаб сигарета тутатганини айтганинг ёдингдами? Тўсиқ орасидан шийпонда ўтирган оқ плашдаги полковникни кўриш мумкин эди.

– Энди тушундим! – деди Феннес. – Демак Гарри Дрюс ханжарини чиқариб яшил тўсиқ орасидан кўриниб турган оқ нуқтага санчган.

Йигит бироз ўйланиб қолди.

– Бироқ бу жудаям хавфли эмасми? Гарри амакисининг ўлишини аниқ билмаган. Бундан ташқари полковник унга мерос қолдириши ҳам номаълум эди. Аслида ҳам полковник Дрюс жиянига ҳеч нарса қолдирмади.

– Сен бу йигитнинг феъл-атворини ўрганишга уриниб кўр – Браун Ота тушунтирди. – Гарри Дрюс қиморбоз бўлгани боис Ҳиндистонда ишидан, Монте Карлода пулларидан айрилган. Бу йигит ҳеч иккиланмай ҳар қандай таваккал га қўл уриши аниқ эди. Гарри амакисиникига меҳмонга келганида, полковникнинг ўғли билан муносабати ёмонлашганини кўради. Амакиси васиятномасини ўзгартирмоқчилигидан хабар топгач эса бойликдан умид қилган. Шунда қалтис таваккалга қўл уради. Амакисини ўлдириб, пулларга эга чиқишни кўзлайди. Оқибатда эса...

Орада жимлик ҳукм сурди.

– Демак ит унчалик муҳим эмас, шундайми?

– Йўқ. Албатта Нокснинг ўрни муҳим. Ит сенга таёқча ҳақида айта олмасди, чунки унинг забони йўқ. Сен итга шунчаки ҳайвон сифатида эмас, илоҳий башоратчидек муносабат билдирдинг. Одамлар баъзан Яратганга эмас, ана шундай хурофотларга ишониб қолади. Шу сабаб сендан жаҳлим чиққан эди.