Marsga Xujum Rey Bredberi romani (11-bet)
ҳар томонга ёйилиб кетди. Ҳар бир тўлқин ундан олдингисига ўхшамас, бири иккинчисидан кучлироқ эди. Биринчи тўлқин кенгликларга, совуқларга, ёлғизликка ўрганган одамларни, қуриб қоқшол бўлган чиранчоқ чўпонларни келтирди, йиллар ва ноқулай об-ҳаволар уларнинг юзларини қуритиб юборган, кўзлари худди мих қалпоқчасига ўхшар, эски қўлқопга ўхшаган қавариқли тошдек қўллар тўғри келган нарсани чангаллашга тайёр эди. Улар Марсни назар-писанд қилмас, улар пасттекисликларда ва худди мана шу поёнсиз, Марс далаларидек охири йўқ дашту биёбонларда ўсган эдилар. Улар кимсасиз жойни обод қилганлар, шу боис бошқаларга анча осон бўлар эди. Улар ойнасиз ромларга ойна солар, уйларда ўтин қалаб, ўт ёқар эдилар.
Улар Марсдаги дастлабки эркаклар эдилар.
Биринчи аёллар қанақа бўлишини ҳамма биларди.
Иккинчи тўлқин билан бошқа мамлакатлардан, ўзларининг тили, ўзларининг ғоялари билан одамларни олиб келиш керак бўларди. Бироқ, ракеталар Американики бўлиб, уларда фақат америкаликлар учиб келар эдилар. Европа ва Осиё, Жанубий Америка, Австралия ва Океаниялар осмонга отилган рим шамчалари қандай ғойиб бўлишини томоша қилар эдилар, холос. Дунё уруш ёки уруш ҳақидаги фикрлар гирдобида қолиб кетган эди.
Шундай қилиб, иккинчилари ҳам америкаликлар бўлди. Ерости йўлидаги кўп қаватли вагонлар оламини ташлаб келиб, улар жону танлари билан сукунат қадрини билувчи чўл штатлардан келган тўпори эркаклар сўкишларига тўлиб-тошган хасислар жамиятида дам олар эдилар: бу сукунат Нью-Йорк кулбаларидаги, капаларидаги, тунелларидаги узоқ йиллар давом этган урҳо-ур, сурҳо-сурлардан кейин руҳий ҳордиқ олишга ёрдам берар эди.
Иккинчилар орасида кўзларига қараб айтадиган бўлсак, бамисоли арши аълога ноил бўлган худо ярлақаган банда эканликлари шундоқ кўриниб турган одамлар бор эди...
Феврал 2003
ИНТЕРМЕДИЯ
Улар ўзлари билан Ўнинчи шаҳар қурилиши учун ўн беш минг футлик Орегон қарағайидан ва етмиш тўққиз минг футлик калифорния саквоясидан келтирдилар ва тош каналлар ёнидан топ-тозагина, шинамгина шаҳарча барпо этдилар. Якшанба оқшомлари черковнинг қизғиш-яшил-кўк-хира ойналари нур бериб чарақлар ва рақамланган черков оятларини куйлаётган товушлар эшитилар эди. “Энди эса 79 ни куйлаймиз. Энди 94 ни куйлаймиз”. Баъзи уйларда ёзув машинкалари тинимсиз чиқиллайди — ёзувчилар иш устида; ёки перолар қитирлайди — у ерда шоирлар шеър ижод қилмоқдалар; ёки сукунат ҳукм сурарди — у ерда собиқ дайдилар яшар эдилар. Улар барчаси ва яна кўплаб бошқалари гўё кучли зилзила пойдеворини ва провинциал америка шаҳарчаси тагхоналарини ҳар томонга қаттиқ чайқатиб юборгандек, сўнгра кўз кўриб қулоқ эшитмаган довул бутун шаҳарни зумда Марсга келтириб ташлагандек, уни шу ерга, ҳатто бирон жойига шикаст етказмасдан авайлаб қўйиб кетгандек туюлар эди...
Апрел 2003
МАШШОҚЛАР
Болакайлар Марснинг қайси пучмоқларига етиб келишмаган эди, дейсиз. Улар уйдан ўзлари билан хушбўй ҳидли пакетчаларни олиб олган эдилар ва йўлда дам-бадам унга бурунларини тиқар эдилар — чўчқа гўштининг ва майонезли пишириқларнинг ёқимли ҳидидан тўйиб-тўйиб ҳидлар, илиқ шишалардаги пўртаҳол шарбатининг ёқимли қулқуллашларига қулоқ солар эдилар. Ям-яшил барра пиёзли, хушбўй ҳидли жигар солинган қизил кетчуп ва оқ нони бор сумкаларини ҳар томонга силкитганча улар бир-бириларини туртиб-суртиб, қаттиққўл оналарининг таъқибидан узоқроқ қочишга ҳаракат қилар эдилар. Улар кимўзарга чопиб боришар экан, қичқиришарди:
— Ким биринчи етиб борса, бошқаларга бир черткидан чертиб чиқади!
Улар ёзда, кузда, қишда узоқ-узоқ сайлларга чиқишарди. Кузда — ҳаммадан зўри бўларди: шундай тасаввур қиласанки, гўё Ерда тўкилган барглар устидан чопиб кетаётгандексан.
Болакайлар бир боғ қуруқ қамишдек шовуллаб мармар қирғоқли канал бўйига ёпирилиб тушишди — уларнинг юзлари чўғдек қизарган, кўзлари мунчоқ доналаридек йилтиллар ва ҳансираганча бир-бирларига қичқирар эдилар, кириш тақиқланган ўлик шаҳар деворлари ёнида энди ҳеч ким: “Охиргиси қизалоқ бўлади!” ёки “Биринчиси машшоқ бўлади!” деб чуввос солмас эди. Мана у, ҳаётсиз шаҳар, аммо барча эшиклар очиқ... Гўё уйларда бамисоли кузги япроқлар каби нимадир шитирлаётгандек эди. Улар ҳаммалари бир бўлиб елкама-елка ҳув тўрга яшириниб олишади, қўлларида эса таёқ тутамлаб олишган, мияларида ота-оналарининг қаттиқ тайинлаган сўзлари айлангани-айланган; “У ёққа изингни босма! Эски шаҳарларга қадам изини қилма! Агар гапга кирмасанг, отанг шунақанги адабингни берадики, умр бўйи эсингдан чиқмайди!.. Бизлар ботинкаларингдан биламиз!” Ниҳоят улар, бир гала болакайлар, ўлик шаҳарда, йўлга олган озиқларининг ярмини аллақачон тушириб бўлишган ва улар бир-бирларига ҳуштакли шивирлаш билан қутқу солади:
— Қани, бўл!
Тўсатдан биттаси жойидан ирғиб туради, энг яқиндаги уйга югуриб боради, ошхона орқали ётоқхонага учиб киради. Орқасига қарамай, ўйнаб сакрайди ва ҳавога юпқа, нозик, худди ярим тунги осмон жисмидек тим-қора япроқлар ҳавода чарх уриб уча бошлайди. Биринчисидан кейин яна иккитаси, учтаси, барча олтовлони югуриб кетади. Машшоқ биринчи бўлади, фақат угина қора мато тортилган суяк ксилофонини чалади. Каттакон калла суяги юмалоқланган қордек отилади, болакайлар чуввос солиб қичқиришади! Қобирғалари ўргимчак оёғидек ингичка арфанинг тинғирловчи торлари, қора япроқлари жазавага тушиб чарх уради, болакайлар эса янги томоша бошлайдилар, улар сакрар, бир-бирини туртар, мана шу япроқлар узра гурсиллаб йиқилар эдилар. Йиқилганда ҳозиргина ютиб олган пўртаҳол шарбати овоз бериб қулқиллар эди.
Бу ердан навбатдаги уйга ўтишади ва кейин яна ўн еттита уйга кириб чиқишади; шошмаса бўлмасди — зеро, шаҳардан-шаҳарга барча даҳшатларни куйдириб кул қилганча Ўт ўчирувчилар, белкурак ва сават кўтарган дезинфек¬торлар келадилар, улар қўрқинчли нарсани одатдаги нарсалардан обдон ажратганча қаттиқ дарахт пўстлоқлари ва шохларини қириб-қиртишлаб, юлиб-юлқаб бир жойга тўплайдилар... Ўйнанглар, болакайлар, парво қилманглар, ҳали замон Ўт ўчирувчилар келиб қолишади!
Мана, ниҳоят реза-реза терга ботганча улар сўнгги бутербродни оғизларига соладилар. Сўнг кетар жафосига яна битта тепки, яна битта шапалоқ тортишади-да, куз япроқлари орасига шўнғишади — ана энди уйга йўл олса ҳам бўлаверади.
Оналар қора доғлар бор-йўқлигини билиш учун ботинкаларини кўздан кечирадилар. Битта-яримта доғ топилса борми, ундан кейин кўринг: отасининг камари ишга тушиб, бошидан ваннанинг қайноқ суви қуйилади.
Йилнинг охирига келиб, Ўт ўчирувчилар кузги япроқларни ва оқ ксилофон¬ларни битта қўймай териб олишади ва шу билан эрмак ҳам тугайди.
Июн 2003
... ОСМОНИ ФАЛАК САРИ
Дарё тинчгина қоқ туш офтоби остида оқиб борарди.
— Хўш, Сэм! — мийиғида кулди Квортэрмэйн бобо, — энди қора ишни ўзинг қилишингга тўғри келадиганга ўхшайди.
— Оқи ҳам ўзимдан ортмайди. — Тис бобосига қарамасдан деди.
Бобоси ўгирилди-да, жим бўлди.
— Ҳой, менга қара, шошма! — Сэмюэль Тис айвондан сакраб тушди-да, олдинга интилиб барваста негр ўтирган отнинг юганидан тутди. — Бўлди, Белтер, туш, етиб келдик!
— Етиб келдик, ҳа, сэр, — Белтер сирғалиб ерга тушди.
Тис уни нигоҳи билан кузатди.
— Хўш, бу нима деб аталади?
— Биласизми, мистер Тис...
— Йўлга отландингми-а? Ҳалиги қўшиқ бор-ку... Ҳозир эслайман... “Осмони фалак сари” — шунақароқмиди-ей?
— Ҳа, сэр.
Кейин нима бўлишини кутиб негр сукут сақлади.
— Мендан эллик доллар қарз эканлигинг эсингдан чиқмадими?
— Йўқ, сэр.
— Тўламай қуённи суриб қолмоқчимидинг? Елка-пелканг қичимаяптими, мабодо?
— Сэр, бу ерда шундай тўс-тўполонки, миям ҳам ачиб кетди.
— Мияси ачиганмиш... — Тис айвондаги ўз томошабинларига ғазаб билан им қоқиб қўйди. — Жин урсин, мистер, нима қилишингни ўзинг биласанми?
— Йўқ, сэр.
— Сен шу ерда қоласан-да, менга ўша элликталик кўкни ишлаб берасан, бўлмаса Сэмюэль деган отимни бошқа қўяман.
У орқасига қайрилди-да, бостирма тагидаги эркакларга тантанавор жилмайиб қўйди.
Белтер кўчани лиммо-лим тўлдирган оқимга, дўконлар оралиғида тинимсиз оқаётган қора оқимга, араваларда, отларда, чангли бошмоқларда кетаётган қора оқимга, уни тўсатдан суғуриб олган қора оқимга қараб турарди. У титраб кетди.
— Мени қўйиб юборинг, мистер Тис. Мен у ёқдан пулингизни юбораман, чин виждон сўзим.
— Менга қара, Белтер. — Тис негрнинг шим тасмаларидан ушлаб олди, арфа торлари каби гоҳ унисини, гоҳ бунисини тортар экан, осмонга қаради ва ижирғаниб пишқирди-да, қоқ суяк бармоғи билан фалакдаги худога ишора қилди. — У ёқда сени нима кутаётганини биласанми, Белтер?
— Менга нималар айтишган бўлса, шуни биламан.
— Унга айтишганмиш! Исо Масиҳ ҳақида! Йўқ, эшитдиларингми, унга айтишганмиш! — У худди қўғирчоқ ўйнагандек Белтернинг шим тасмасидан тутганча наридан-бери чайқар ва бармоғини унинг юзига нуқир эди. — Гапларим эсингда бўлсин, Белтер. Тўртинчи июлдаги масхарабозликка ўхшаб тепага чиқдиларингми — тамом! Сизлардан бир ҳовуч кул қолади. У ҳам бутун коинотга сочилиб кетади. Бу маҳмадона олимлар балони ҳам билишмайди, улар ҳаммангизни асфаласофилинга жўнатади.
— Менга барибир.
— Яна яхши! Чунки у ерда, сизнинг ўша Марсингизда, биласанми, сизларни нима кутаяпти? Қонхўр дарранда, кўзлари — мана бунақа! Косасидан чиққан! Бир гал журналларда келажак ҳақидаги бир суратни кўриб қолувдим, тамаддихонамизда донасини ўн центдан сотишарди, худди ўшанга ўхшаб, шартта сизларга ташланади-да, бор илигингизни сўриб олишади!
— Менга барибир, барибир, барибир. — Белтер ўрмалаб бораётган оқимдан кўз узмаган ҳолда деди. Қоп-қора манглайда тер пайдо бўлди. У ҳозир ҳушдан кетадигандек кўринарди.
— У ердаги совуқни айтмайсанми? Ҳаво ҳам йўқ, гупп этиб йиқиласан-да, балиқдек типирчилайсан. Оғзингни каппа-каппа очасан-да, жон берасан! Ғужанак бўласан, бўғиласан ва ўласан! Қалай, шу сенга ёқадими?
— Менга ёқадими, ёқмайдими, барибир... Илтимос, сэр, мени қўйиб юборинг. Кечикаяпман.
— Қачон хоҳласам шунда қўйиб юбораман. То сен шу ерда экансан, иккаламиз мириқиб гаплашиб оламиз, буни ўзинг ҳам жуда яхши биласан. Шундай қилиб, сафарга кетаяпман, де? Хўш, гап бундай; мистер “Осмони фалак сари”, уйга қайтгин-да, тинчгина анови элликталик кўкни тўлашни ўйла! Сенга муддат — икки ой.
— Ахир, сэр, қарз тўлагани қолсам, ракетага кеч қоламан-ку!
— Оббо, балои азим-ей! — Тис ўзини бечораҳол қилиб кўрсатишга ҳаракат қилди.
— Менинг отимни олақолинг, сэр.
— От қонуний тўлов воситаси деб эътироф этила олмайди. Сендан пул ундирмагунимча ҳеч қаёққа кетмайсан.
Тис хурсанд эди. Кайфияти аъло даражада эди.
Дўкон олдида бир тўп қора танли одамлар тўпланишганди. Улар нимагадир қулоқ солиб турардилар. Белтер бошини эгиб турар, бутун вужуди дағ-дағ титрарди. Бир вақт халойиқ ичидан бир чол чиқиб келди.
— Мистер!
Тис унга қаради.
— Хўш?
— Бу одам сиздан қанча қарздор?
— Бурнингни суқма, итвачча!
Чол Белтерга ўгирилди.
— Қанча, ўғлим?
— Эллик доллар.
Чол уни қуршаб турган одамларга қоп-қора қўлини чўзди.
— Бизлар 25 нафармиз. Ҳар биримиз икки доллардан берайлик, тезроқ бўлинглар, ҳозир пачакилашиб ўтирадиган вақт эмас.
— Бу тағин нимаси? — қичқирди Тис гавдасини ғоз тутиб. Ҳамманинг қўлида пул пайдо бўлди. Чол пулларни шляпасига тўплади-да, уни Белтерга топширди.
— Ўғлим, — деди у, — сен ракетага кечикмайсан.
Белтер шляпага қаради-да, жилмайди.
— Кечикмайман, сэр, энди кечикмайман!
Тис ўкирди:
— Ҳозироқ пулларни эгаларига қайтар!
Белтер тавозе билан эгилди-да, унга пулни узатди, бироқ Тис пулни олмади; шунда негр пулларни унинг оёғи тагига — қоқ ерга қўйди.
— Мана сизнинг пулингиз, сэр, — деди у, — катта раҳмат.
Белтер жилмайганча эгарга сакраб ўтирди-да, отга қамчи босди. У чолга ташаккур билдирди: улар ёнма-ён кетиб борар эдилар ва кўп ўтмай кўздан ғойиб бўлишди.
— Итдан тарқаган! — деди кўзларини қисиб қуёшга қараганча шивирлаб Тис, — итдан тарқаган...
— Пулни ердан ол, Сэмюэль — деди кимдир айвондан.
Бутун йўл бўйлаб шу нарса содир бўлмоқда эди. Оёқяланг болакайлар югуриб келишарди-да қулоқни қоматга келтириб қичқирар эдилар:
— Бисотида борлар йўқларга ёрдам берадилар! Ҳамма озод бўлади! Бир бойвачча қарзидан қутулсин, деб бир камбағалга икки юзталик “кўк”идан берди! Яна биттаси бошқа камбағалга ўнталик, бешталик, ўн олтиталик “кўк”идан берди — ҳамма жойда шундай қилишаяпти, ҳамма шундай қилаяпти!
Оқ танлилар афтларини бужмайтириб ўтиришарди. Улар кўзларини қисиб олган, худди ўтдек куйдирувчи шамол ва чанг юзларига савалаётгандек афтларини буриштириб олишганди.
Сэмюэль Тис ғазабдан бўғиларди. Айвонга югуриб чиқди-да, ўтиб кетаётган оломонга еб қўйгудек тикилди. У тўппончасини ҳавода ўйнатарди. Азбаройи нафратдан ўзини қўйгани жой тополмас эди ва ҳаммага, унга кўз ташлаган ҳар бир негрга юзланганча овозининг борича бўкира бошлади:
— Гум! Яна ракета учди! — Оғзини тўлдириб ваҳима билан деди. — Гум! Ёпирай!
Қоп-қора бошлар олдинга қараган, ҳеч ким ўзини эшитаётгандек қилиб кўрсатмаётганди, фақат кўзларининг оқи бирров кўринарди-да, сузилганча ғойиб бўларди.
— Та-та-тах! Ҳамма ракеталар тариқдай сочилиб кетди! Қичқириқлар, даҳшат, ўлим! Гумм! Эй худованди карим! Менга нима, мен шу ерда қоламан, она-Еримда! Кампиршо уялтириб қўймайди! Ҳа, ҳа!
Чангни тўзитганча туёқлар тақ-туқ қилади. Синиқ рессорли фургонлар титрайди.
— Гумм! — Тиснинг овози қўрқувни чанг ва чарақлаган осмон сари қувишга ҳаракат қилиб, иссиқ ҳавода танҳо жарангларди. — Қарс! Қораялоқларни бутун коинот бўйлаб тирқиратиб юборишди! Илоё метеоритлар балосига учраб, ракеталаринг чил-чил бўлсин! Коинотда нима кўп, метеорит кўп! Сизлар билмас эдиларингми? Шундай! Мўр-малахдай босиб ётибди коинотни, ҳатто ундан ҳам кўп! Ракеталарингиз эса юздаги холдек, сопол найчадай ҳар томонга сочилиб кетади! Қора треска тўлдирилган занг банкадан нима фарқи бор! Пақилдоқдек пақ-пақ-пақ ёрилади, тамом. Ўн мингта нобуд бўлган, яна ўнг мингта. Ер атрофида абадий айланиб учиб юраверади, муздеккина, қоқшолгина, баланд-баландларда, арши аълоларда! Эшитаяпсизми, ҳой, одамлар! Эшитаяпсизми?!
Жимлик. Дарё кенг ўзан билан тинимсиз оқади. Барча кулбаларни обдон ялаб ўтади. Ундаги бор буд-шудни ювиб кетади, у соатларни, кир ювиш тахталарини, шойи қийқимларини ва парда карнизларини олиб кетади, аллақаерлардаги узоқ қора денгизга оқизиб кетади.
Кундуз соат икки. Тошқин сал ўзига келади, оқим саёзлашади. Кейин дарё бутунлай қуриб қолади. Шаҳарда сукунат ҳукмронлик қилади. Уйларга, ўтириб олган эркакларга, баланд, иссиқдан мунғайган дарахтларга енгил гиламдек қўнади.
Жимлик.
Айвондаги эркаклар қулоқ соладилар.
Ҳечқиси йўқ. Шунда уларнинг тасаввури, уларнинг фикрлари олдинга, шаҳар чеккасидаги ўтлоқзорга учади. Каллаи саҳардан бутун атрофни товушларнинг одатдаги уйғун садоси қоплайди. Жорий қилинган тартибга содиқлар унда-бунда қўшиқ хиргойи қилишади; буталар тагида ошиқ-маъшуқлар қиқирлашади; аллақаерда дарёда сувни чапиллатиб чўмилаётган негр болаларининг кулгилари қулоққа чалинади. Далаларда елка ва қўллар кўзга ташланади; кўм-кўк майсалардан тўқилган кулбалар ичидан ҳазил-мутойибалар ва қувноқ суҳбатлар эшитилади.
Ҳозир ўлка узра гўё бўрон бўлиб ўтгандек ва ҳамма товушларни учириб кетгандек эди, ҳечқиси йўқ. Гўристон сукунати. Чарм илмоқларда бесўнақай эшиклар осилиб қолган. Жимжит ҳавода эски покришкалардан қилинган ташландиқ арғимчоқлар қотиб қолган. Кирчиларнинг яхши кўрган жойи — соҳилдаги ясси тошлар ҳувиллаб қолган. Ташландиқ полизларда яккам-дуккам тарвузлар қалин пўстлоғи тагида муздек шарбатни яширганча думалаб ётибди. Ўргимчаклар ташландиқ чайлаларда янги инларини тўқийдилар; илма-тешик томдан қуёшнинг заррин нурлари ўрнига чанг сизиб киради. Аллақаерда шошма-шошарликда эсдан чиққан гулхан ҳали ҳам ўчиб улгурмаган ва бирдан авж олган аланга похол чайланинг қуруқ синчини ямлашга тушади. Шунда очофат оловнинг мамнун гуриллаши сукунатни бузади.
Тош қотган эркаклар дўкон айвончасида ўтиришибди.
Сира ақлим етмайди, келиб-келиб улар тўсатдан нега ҳозир кетгилари келиб қолди! Бир қарашда ҳаммаси жойидагидек эди. Кунда-кунда янги имтиёзлар олишарди. Уларга тағин нима керак экан-а?! Сайлов солиғини бекор қилдик, дангасалик бўлмаслиги учун қонунлар қабул қилиняпти, қаёққа қараманг — тенглик! Шуям камми уларга? Ҳар қандай оқтанлидан ёмон топишмайди — ҳе йўқ, бе йўқ коинотга жўнаб юборишди-я!
Бўм-бўш кўчанинг нариги учида бир велосипедчи кўринди.
— Ўлай агар, Тис, бу келаётган сенинг Силлийинг бўлади.
Велосипед айвон ёнига келиб тўхтади, унда қизғиш танли 17 ёшлардаги, суяги бузуққина бир ўсмир ўтирарди. Оёқ-қўллари узун-узун, боши тарвуздек юмалоқ. У Сэмюэль Тисга қараб қўйди-да, жилмайди.
— Ҳа, виждонинг йўл қўймай қайтиб келибсан-да? — деди Тис.
— Йўқ, хўжайин, велосипедни олиб келдим, холос.
— Нега? Ракетага сиғмадими?
— Йўқ, хўжайин, гап унда эмас.
— Нима гаплигини айтмасанг ҳам бўлаверади! Туш, мулкимни сенга ўғирлатиб қўймайман! — У ўсмирни туртиб юборди. Велосипед ағдарилди. — Бор, дўконга кириб идишларни юв.
— Нима дедингиз, хўжайин? — Ўсмирнинг кўзлари катта-катта очилди.
— Нима эшитган бўлсанг шуни дедим! Милтиқларни идишдан олиш ва қутини очиш керак — Натчездан михлар келган... — Мистер Тис...
— Дўконни болғаларга тайёрлаб қўйиш керак.
— Мистер Тис, хўжайин!
— Ҳали ҳам шу ердамисан?! — Тиснинг кўзлари шиддаткор чақнаб кетди.
— Мистер Тис, бугун дам олсам бўладими? — сўради ўсмир узрли оҳангда.
— Эртага ҳам, индинга ҳам, ундан кейинги кун ҳамми? — деди Тис.
— Шунақамикан дейман-да, хўжайин.
— Сендан қўрқиш керак, бу аниқ. Бери кел-чи. — У ўсмирни дўконга етаклаб кетди ва столдан қоғоз олди.
— Мана бу нарсани биласанми?
— Бу нима, хўжайин?
— Сенинг меҳнат шартноманг. Сен унга имзо чеккансан, мана сенинг юлдузчанг, кўрдингми? Жавоб бер.
— Мен имзо чекмаганман, мистер Тис. — Ўсмирнинг вужуди титраб кетди. — Юлдузчани ҳар қандай одам ҳам қўяверади.
— Менга қара, Силли. Шартноманг: “Мен мистер Сэмюэль Тисга 2001 йил 15 июлдан бошлаб икки йил ишлаб бериш мажбуриятини оламан, борди-ю, ишдан бўшамоқчи бўлсам, бу ҳақда тўрт ҳафта олдин маълум қиламан ва ўрнимга одам топилмагунча ишлайвераман”. Мана, — Тис кафти билан қоғозга уриб қўйди, унинг кўзлари чақнарди. — Тонадиган бўлсанг, судга берамиз.
— Иложим йўқ! — қичқирди ўсмир. Унинг юзларидан ёш доналари думалай кетди. — Агар бугун кетмасам, ҳеч қачон кетолмайман.
— Мен сени яхши тушунаман, ҳа, ҳа, сенга раҳмим келади. Лекин ҳечқиси йўқ, биз сенга яхши муомала қиламиз, йигитча, яхши овқатлантирамиз. Энди эса, бор, ишга туш, миянгдаги мана бу бўлмағур фикрларни чиқариб ташла, тушундингми? Шунақа, Силли. — Тис ғамгин жилмайди ва ўсмирнинг елкасидан қоқиб қўйди.
Ўсмир айвонда ўтирган чолларга ўгирилди. Унинг кўзларида ёш қотиб қолган эди.
— Балки... балки... мана бу жентльменлардан биронтаси...
Бостирма тагидаги иссиқдан силласи қуриган эркаклар бошларини кўтаришди, Силлига қарашди, сўнг Тисга қарашди.
— Буни қандай тушуниш керак: ўрнингга оқ танлини олиб келишсинми? — совуққина сўради Тис.
Квортэрмэйн бобо тиззаларидан қизил қўлларини кўтарди. У узоқларга ўйчан қараганча деди:
— Менга қара, Тис. Менга нима бўлади?
— Нима?
— Мен Силли билан бирга ишламоқчиман.
Бошқалар жим бўлиб қолди.
Тис оёқ учида чайқаларди.
— Бобо... — деди у огоҳлантирувчи оҳангда.
— Болакайни қўйиб юбор, нимани керак бўлса ўзим тозалайман.
— Сиз...
— Сиз ростдан айтаяпсизми, тўғрисими? — Силли бобонинг олдига югуриб келди. У ҳам кулар, ҳам йиғлар, қулоқларига ишонмасди.
— Албатта.
— Бобо, — деди Тис. — Ўша мишиқи бурнингизни бу ишга суқманг.
— Болакайни ушлаб турма, Тис.
Тис Силлининг олдига келди-да, унинг қўлидан тутди.
— У меники. Мен уни тунгача орқа хонага қамаб қўяман.
— Керак эмас, мистер Тис!
Ўсмир йиғлади. Унинг йиғлаган овози бостирма остида жаранглаб эшитиларди. Силлининг қоп-қора қовоқлари шишиб кетди. Йўлда узоқдан эски, шалоғи чиққан форд кўринди, у сўнгги қора танлиларни олиб кетган эди.
— Булар меники, мистер Тис. О, илтимос, худо ҳаққи, сиздан илтимос қиламан!
— Тис, — деди эркаклардан бири ўрнидан тураркан, — қўйинг, кетаверсин.
Иккинчи эркак ўрнидан турди.
— Мен ҳам шундай ўйлайман.
— Мен ҳам, — деди учинчи эркак.
— Рост-да, — энди барчалари баравар гапиришди. — Бас қил, Тис.
— Болакайни қўйиб юбор.
Тис чўнтагидаги тўппончани пайпаслади. Унинг кўзи эркакларнинг юзига тушди. У қўлини чўнтагидан олди-да, деди:
— Ҳали шунақами?
— Ҳа, шунақа, — жавоб берди кимдир.
Тис болани қўйиб юборди.
— Бўпти, бора